"Żelewscy w cieniu von dem Bacha"

Książka wydana została przez Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy w Krakowie. Jej treść  traktuje nie tylko o kaszubskiej szlacheckiej rodzinie Żelewskich, ale także o innych przedstawicielach tej klasy społecznej z Kaszub i Pomorza. To historia szlachty na pograniczu kaszubsko-polsko-niemieckim na przestrzeni XIX i XX wieku z jej złożoną kaszubsko-polsko-katolicką i kaszubsko-niemiecko-ewangelicka tożsamością. Rzecz dzieje się nie tylko na kaszubskim pograniczu (teren powiatów puckiego, wejherowskiego i lęborskiego), ale także na całym Pomorzu, w Wielkopolsce i Poznaniu, Małopolsce i Krakowie, Galicji. Czytelnik znajdzie w niej także wątki kolonialne z Niemieckiej Afryki Wschodniej. Całość opracowana została na podstawie licznych źródeł z archiwów polskich, niemieckich, państwowych, kościelnych i prywatnych oraz bogatej literaturze również polskiej i niemieckiej.
Praca niniejsza składa się z siedmiu części. Pierwsza wprowadza czytelnika w tematykę badań genealogicznych, kwestii teorii pochodzenia rodu i heraldyki, a także zawiera informacje dotyczące osób, które podejmowały badania na ten temat. Zagadnień związanych ze zmiennością pisowni nazwiska i różnorodności przydomków występujących w rodzie. Jest w zasadzie przedstawieniem stanu wiedzy z tego zakresu.
Druga poświęcona jest historii majątków w Barłominie i Paraszynie pozostających w rękach rodziny Żelewskich od końca XVIII wieku do 1945 roku. Paraszyno, dworek i majątek licznie występuje w różnych opracowaniach, ale są to tylko fragmentaryczne „obrazki z historii”. Tu zostały opisane dzieje majątku i jego właścicieli w okresie 200 lat. Znaleźć tam można także opis organizowania parafii ewangelickiej w Smażynie i budowy tamtejszego kościoła.
Kolejna część poświęcona jest księdzu Feliksowi Ottonowi Bach Żelewskiemu (filomata pomorski, związany z Wejherowem i parafiami pomorskimi – Koronowem, Ryńskiem, Chełmnem i całym dekanatem wąbrzeńskim) i jego rodzinie. Życie jego przypadło na okres dwóch wojen światowych, przełom XIX i XX wieku, okres niezwykle burzliwy w historii Kaszub i całej Europy. Stąd powikłane jego losy wynikające nie tylko z niespokojnych czasów, ale także złożonej tożsamości.  Mniej znane są losy lekarza pułkownika WP Stanisława Nemezjusza i nieznane szerszemu ogółowi Radcy Ministerialnego pułkownika Wehrmachtu Ludwika Walentego, a także pozostałego jego rodzeństwa. W części tej znajduje się też obszerny fragment traktujący o historyku krakowskim (pracownik naukowy PAU PAN) Romanie Bach Żelewskim.
Ciemna strona rodu Żelewskich znajduje swoje miejsce w części czwartej. Działalność Emila von Zelewskiego w Afryce jest praktycznie nieznana. Autor skupił się głównie na jego stosunku do kaszubskiej części rodziny i jego wizycie w Zelewie w 1940 roku. Część ta pokazuje nam także wkład Żelewskich w rozwój Rumi oraz to, jak historia lokalna wplata się w globalną.
Liczni Żelewscy pochodzący ze Świecina są przedmiotem opisu w części piątej. Wójt gminy Luzino Paweł Żelewski i jego działalność ukazują nam historię przede wszystkim Luzina, ale nie tylko. Wieś ta doczekała się licznych opracowań, w tym monografii autorstwa profesora Gerarda Labudy. Jednak pierwsza połowa XX wieku jest stosunkowo słabo opisana.
Anna Julianna Wrese zd. Żelewska i jej mąż Ignacy Wrese, a także historia ich gospodarstwa w Smolnie pod Puckiem, są również bohaterami tej części. Działalność Ignacego jako wójta gminy Puck Wieś nigdy nie została szerzej przedstawiona. Historia walki o odzyskanie gospodarstwa po II wojnie światowej, bezprawnie zagarniętego przez władze komunistyczne jest bardzo ciekawym przykładem traktowania Kaszubów przez powojenne państwo polskie we wszystkich ustrojowych jego odcieniach.
Część tę kończy opis historii braci Stanisława – lekarza stomatologa i księdza Gwidona Bach Żelewskich. Ich życie zdeterminowane było wojną i nazwiskiem które nosili. Ukazuje ona także różnice w sytuacji Polaków na ziemiach wcielonych do Rzeszy i G.G. (obszerny fragment poświęcony jest historii okupacyjnej Myślenic pod Krakowem). Rozdział ten daje nam także obraz funkcjonowania samorządów w II R.P.
Część szósta poświęcona jest Łężycom i szlachcie stamtąd się wywodzącej, w tym Żelewskim. Odegrali oni niezwykle istotną rolę w historii powiatu wejherowskiego. Ks. prałat Edmund Roszczynialski i jego brat Hipolit, przedwojenny wójt gminy Rumia-Zagórze. Obaj zostali w pierwszych tygodniach wojny zamordowani przez nazistów. Ich działalność jest dobrą ilustracją klimatu panującego w rodzinach szlachty kaszubskiej. To także historia nacjonalizacji gospodarstwa Roszczynialskich w czasach PRL-u.
Całość uzupełnia część siódma poświęcona Ludwice Rekowskiej zd. Wrese, związanej przez swych dziadków z rodem Żelewskich. Ta wiejska nauczycielka odcisnęła mocne piętno na środowisku lokalnym Luzina. Jej życie pokazuję także część powojennej historii tej wsi, a szczególnie wydarzenia związane z „walką o krzyż” z 1958 roku na terenie całego powiatu wejherowskiego.
Integralną częścią książki są liczne zdjęcia (dotąd niepublikowane), aneksy i tablice genealogiczne.
 
Andrzej Władysław Janusz - ur. w 1957 r., historyk-archiwista, politolog, samorządowiec i pedagog; absolwent Liceum Ogólnokształcącego im. Jana III Sobieskiego w Wejherowie (1976 r.), Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (1981 r.) i Unniwersytetu Gdańskiego, gdzie ukończył studia podyplomowe politologii (1995 r.). Autor licznych artykułów dotyczących historii i współczesności Gminy Luzino i Powiatu Wejherowskiego, publikowanych na łamach "Pomeranii", "Tygodnika Kaszub", "Dziennika Bałtyckiego", "Zrzesz Kaszëbskô", na stronach internetowych kaszubska.com, członek redakcji lokalnych czasopism "Puls", "Kukówka" i "Wieści z Luzina"; autor pozycji "Parafia i kościół w Kębłowie" (2001 r.)  i "Strzebielino historia kaszubskiego zaścianka rycerskiego 1316-1945" (2016 r.). Animator wydarzeń historyczno-kulturalnych: nadania Szkole Podstawowej w Luzinie imienia Lecha Bądkowskiego (1991 r.) oraz odbudowy Pomnika Powstańców i Wojakw w Luzinie (2010 r.).