PRAWA
Prawa to gwarancje udzielone przez państwo, które często wiążą się z pozytywnym działaniem państwa na rzecz obywatela. Państwo ma obowiązek zapewnić określone świadczenia lub usługi. Prawa często formułowane są jako "prawo do czegoś". W praktyce granica między prawami a wolnościami bywa płynna, a niektóre zapisy konstytucyjne mogą jednocześnie gwarantować zarówno prawa, jak i wolności.
Prawa uczniów wynikające z Konstytucji RP:
1. Prawo do nauki (Art. 70) - państwo ma obowiązek zorganizować i finansować
- Każdy ma prawo do nauki.
- Nauka do 18. roku życia jest obowiązkowa.
- Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna.
- Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia.
- Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne.
- Obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół podstawowych, ponadpodstawowych i wyższych.
2. Prawo do ochrony dóbr osobistych (Art. 30, Art. 47)
- Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw (Art. 30).
- Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (Art. 47).
- Uczeń ma prawo do poszanowania jego godności, dobrego imienia, prywatności i innych dóbr osobistych.
- Ochrona dóbr osobistych ucznia obejmuje m.in. zakaz naruszania jego godności przez upokarzanie, poniżanie, dyskryminację czy nękanie ze strony nauczycieli lub innych uczniów.
3. Prawo dzieci do ochrony przed przemocą, okrucieństwem i demoralizacją oraz do opieki i pomocy władz publicznych dla dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej (Art. 72)
- Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka.
- Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją.
- Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
4. Prawo do równego traktowania przez władze publiczne (Art. 32)
- Wszyscy są wobec prawa równi i mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.
- Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny
5. Prawo do ochrony zdrowia i dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej (Art. 68)
- Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.
- Władze publiczne zapewniają obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.
- Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku.
6. Prawo do czystego środowiska (Art. 74, Art. 86)
- Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom (Art. 74 ust. 1).
- Władze publiczne mają obowiązek ochrony środowiska (Art. 74 ust. 2).
- Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska (Art. 74 ust. 3).
- Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska (Art. 74 ust. 4).
- Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie (Art. 86).
7. Prawo do sądu i sprawiedliwego procesu (Art. 45)
- Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
- Dotyczy to również uczniów w sprawach, w których są oni stronami lub ich praw i obowiązków dotyczy postępowanie.
8. Prawo do składania petycji, wniosków i skarg (Art. 63)
- Każdy, w tym uczeń, ma prawo składać petycje, wnioski i skargi do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznych.
- W praktyce szkolnej oznacza to możliwość składania skarg na niewłaściwe działanie szkoły.
9. Prawo do ochrony własnych przekonań (Art. 25, Art. 53)
- Władze publiczne zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych.
- Uczniowie mają prawo do zachowania własnych przekonań i ich ochrony.
10. Prawo do korzystania z pomocy społecznej (Art. 67, Art. 71)
- Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego.
- Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych.
- Dotyczy to m.in. dożywiania, stypendiów i innych form pomocy materialnej dla uczniów.
WOLNOŚCI
Wolności to sfery, w które państwo nie powinno ingerować lub może ingerować tylko w wyjątkowych, ściśle określonych sytuacjach. Wolności często formułowane są jako "wolność od czegoś" lub "wolność do czegoś". Wyrażają autonomię jednostki i brak przymusu.
Wolności uczniów wynikające z Konstytucji RP:
- Wolność sumienia i religii (Art. 53) - uczeń może wyznawać dowolną religię lub nie wyznawać żadnej
- Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
- Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami.
- Religia kościoła lub związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.
- Wolność wyrażania poglądów (Art. 54) - uczeń może swobodnie wyrażać swoje opinie i przekonania
- Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.
- Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane.
- Wolność twórczości artystycznej i korzystania z dóbr kultury (Art. 73) – uczeń może swobodnie korzystać dostępu do dóbr kultury
- Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury.
- Wolność od poniżającego traktowania (Art. 40)
- Każdemu zapewnia się wolność od poddawania torturom, okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.
PRAWA I WOLNOŚCI - kluczowe różnice
- Działanie państwa: prawa wymagają aktywnego działania państwa (np. organizacja systemu szkolnictwa), a wolności wymagają powstrzymania się państwa od ingerencji.
- Charakter gwarancji: prawa dają możliwość domagania się konkretnych świadczeń, a wolności dają swobodę działania w określonych obszarach.
- Realizacja: prawa często wymagają nakładów finansowych ze strony państwa, a wolności wymagają głównie powstrzymania się od ingerencji i stworzenia ram prawnych.
OGRANICZENIA praw i wolności
Konstytucja RP w art. 31 ust. 3 określa warunki dopuszczalności ograniczeń praw i wolności:
Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
Oznacza to, że prawa i wolności uczniów mogą być ograniczane tylko:
- Na podstawie ustawy (nie może to być akt niższego rzędu)
- W ściśle określonych celach (bezpieczeństwo, porządek publiczny, ochrona zdrowia, moralności lub praw innych osób)
- Z zachowaniem zasady proporcjonalności (ograniczenia muszą być konieczne i nie mogą naruszać istoty wolności i praw)
W praktyce szkolnej oznacza to m.in.:
- Możliwość ograniczenia korzystania z telefonów komórkowych w szkole
- Wprowadzenie zasad dotyczących ubioru i wyglądu uczniów
- Ograniczenie swobody wypowiedzi w zakresie mowy nienawiści czy naruszania dóbr osobistych innych osób
- Wprowadzenie wymogów bezpieczeństwa podczas zajęć
- Ograniczenie przemieszczania się uczniów na terenie szkoły w celu zapewnienia bezpieczeństwa
OBOWIĄZKI UCZNIÓW i UCZENNIC
- Obowiązek nauki (Art. 70)
Nauka do 18. roku życia jest obowiązkowa.
Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa. - Przestrzeganie prawa (Art. 83)
Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej. - Dbałość o dobro wspólne (Art. 82)
Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne. - Obowiązek szanowania praw innych (Art. 31)
Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych.
Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. - Obowiązek ochrony środowiska (Art. 86)
Każdy, w tym uczeń, jest zobowiązany dbać o stan środowiska.
Każdy ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie pogorszenie środowiska - Obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych (Art. 84)
- Choć uczniowie zazwyczaj nie płacą podatków, to pewne opłaty związane z edukacją mogą wynikać z tego obowiązku.
W szerszym kontekście dotyczy to przyszłych obowiązków podatkowych - Obowiązek obrony Ojczyzny (Art. 85)
Dla starszych uczniów (powyżej odpowiedniego wieku) może to oznaczać obowiązek rejestracji wojskowej.
Jest to przygotowanie do przyszłego ewentualnego obowiązku służby wojskowej - Obowiązek wierności Rzeczypospolitej Polskiej (Art. 82)
Obejmuje poszanowanie symboli narodowych.
W kontekście szkolnym wiąże się z uczestnictwem w uroczystościach patriotycznych.
Obejmuje znajomość hymnu narodowego.
Warto zauważyć, że niektóre z tych obowiązków mają charakter bardziej bezpośredni dla uczniów (jak obowiązek nauki), inne zaś bardziej przyszłościowy lub kontekstowy (jak obowiązek obrony Ojczyzny czy ponoszenia ciężarów publicznych).
Konstytucja RP stanowi fundament praw i obowiązków wszystkich obywateli, w tym uczniów. Ustanawia fundamentalne prawa, wolności i obowiązki, ale ich szczegółowe wykonanie regulują ustawy. W przypadku uczniów najważniejszymi regulacjami są Prawo oświatowe i Ustawa o systemie oświaty, które doprecyzowują konstytucyjne regulacje w kontekście edukacyjnym.
