Skarby Gdańska - Bursztyn

Jantar, dobry kamień, święty kamień, złoto północy, złoto Bałtyku, elektron - bursztyn niejedno ma imię. Barw także wiele: jantarowe bryłki zależnie od wieku mienią się kolorami od niemal białego, przez wszystkie odcienie żółci i pomarańczu, po ciemny, prawie wiśniowy. Od wieków bursztyn budził podziw i zainteresowanie. Ze względu na piękno, przyjemny zapach i podatność na obróbkę zawsze wykorzystywany był jako kamień dekoracyjny. "Paciorki złociste jak słońce" opiewał już sam Homer. Rzymski historyk Pliniusz Starszy pisał, iż "Wśród przedmiotów zbytku osiąga taką wartość, że figurka ludzka z bursztynu, dowolnie mała, kosztuje znacznie więcej niż w pełni sił mężczyźni (niewolnicy)". Jako cenny surowiec bursztyn stanowił środek płatniczy. Przypisywano mu także magiczną siłę i właściwości lecznicze. Niegdyś robiono z niego cenione amulety, dziś wykorzystywany jest również w przemyśle kosmetycznym i domowych apteczkach. Bursztynowa nalewka jest znanym panaceum na rozmaite dolegliwości. Od wieków największe zainteresowanie wzbudzały inkluzje - bryłki bursztynu, w których zachowały się, zatopione w żywicy i utrwalone na zawsze, owady i fragmenty roślinności - ślady życia sprzed milionów lat.

Najstarsze materiały świadczące o znajomości bursztynu i jego obróbce w rejonie Gdańska pochodzą z okresu 8 - 4 tys. lat p.n.e. i wiążą się z przypisywaną mu magiczną siłą. Wyrabiano wówczas dla potrzeb kultowych bursztynowe amulety - postaci zwierząt, figurki bóstw i herosów.
Gdańsk leży na skrzyżowaniu historycznych i współczesnych szlaków bursztynowych. Historyczne lądowe szlaki kulturowo-wymienne Europy przebiegały wzdłuż głównych rzek, m.in. Wisły i wiodły na południe w kierunku Morza Czarnego, do Rzymu (szlak rzymski do Akwilei) i Grecji (szlak helleński do Alexandropolis). Szlak bursztynowy, tzw. nadwiślański, łączący Pobrzeże Gdańskie z krajami śródziemnomorskimi funkcjonował co najmniej od V wieku przed Chrystusem. Lata ok. 400 p.n.e. - ok. 30 r. n.e. to okres dominacji Celtów w Europie. Bursztyn był stale obecny w ich kulturze. Plemiona celtyckie rozprzestrzeniły się na rozległe obszary Europy docierając do Italii i na Bałkany nad Adriatyk. Celtyccy kupcy zaktywizowali stare i przetarli nowe szlaki bursztynowe łączące Italię oraz Ilirię z "bursztynowym wybrzeżem" południowego Bałtyku. Bursztynowy szlak miał dla Europy nie tylko znaczenie gospodarcze; tą drogą rozpowszechniano również naukę i kulturę. Handel był pretekstem do poznania, zbliżenia i zrozumienia różnych kultur i cywilizacji.


Początki bursztynowej świetności

Najstarsze ślady pracowni bursztyniarskiej w Gdańsku pochodzą z końca X wieku. Istniał wówczas monopol władzy książęcej na pozyskiwanie bursztynu. Książęcy rybacy musieli uzyskać prawo zbierania surowca od władców gdańskiego grodu. Asortyment wyrobów był już wówczas wyjątkowo bogaty: paciorki, pierścionki, wisiorki, kostki i pionki do gry, amulety, a po wielkim chrzcie gdańszczan przez św. Wojciecha - również krzyżyki. Wytwory gdańskich bursztynników były przeznaczone nie tylko dla gdańszczan, trafiały także do mieszkańców innych grodów na ziemiach polskich. Gotowe wyroby, jak też surowiec, były eksportowane do Flandrii. W XIV wieku, gdy Pomorzem Gdańskim zawładnął Zakon Krzyżacki, bursztyn stał się szczególnie poszukiwany. Handel surowcem przynosił mu znaczne dochody. Wysyłano go do Brugii, Lubeki, Amsterdamu, Antwerpii, Kolonii, Norymbergii, Wenecji. Dozorcy pilnie strzegli magazynów bursztynu, a za ukrycie znalezionych kamieni groziła nawet kara śmierci! Polityka zakonu nie sprzyjała jednak rozwojowi sztuki bursztyniarskiej.
Rozkwitowi gdańskiego rzemiosła bursztyniarskiego przysłużył się król Kazimierz Jagiellończyk, nadając miastu tereny bogate w bursztynowe złoża. W okresie I Rzeczpospolitej bogaty i liczący się w Europie Gdańsk znany był jako ważne centrum bursztyniarstwa. Rozwijała się wówczas rzeźba sakralna. Produkowano także różnorodne naczynia, szkatuły, pudełka, lichtarze, zegary, ramy do obrazów. Pierwszy cech bursztynników w Gdańsku utworzono w 1477 roku.


Złoty wiek gdańskiego bursztynu

Przełom XVI i XVII stulecia w Gdańsku nazywany jest "złotym wiekiem". W gdańskich pracowniach tworzono liczne dzieła z bursztynu na zamówienie bogatych mieszczan, szlachty, magnatów, duchowieństwa, królów polskich. Bursztynowe wyroby docierały również na dwory książęce i królewskie całej Europy. Dzieła gdańskich bursztynników były najcenniejszymi dyplomatycznymi podarunkami dla papieży, carów, sułtanów i kalifów oraz władców największych państw europejskich, w tym "króla słońce", francuskiego Ludwika XIV. Bursztynowe precjoza godne najznamienitszych kolekcji, stały się prawdziwą wizytówką miasta.
Pod wpływem architektury, już w połowie XVI wieku, zaczęto tworzyć dzieła komponowane w oparciu o klasyczne porządki konstrukcyjne na wzór dobrze dopasowanych murów budowli kamiennych. Ścianki dużych obiektów podwajano, uwzględniając kruchość bursztynu. Ta metoda znalazła zastosowanie przy tworzeniu słynnej zaginionej Bursztynowej Komnaty. To właśnie gdańszczanie mieli największy udział w jej powstaniu. Pomysłodawcą i autorem szczegółowego projektu był znamienity gdański bursztynnik Andreas Schlüter. Gdańszczaninem był także pierwszy z realizatorów tego dzieła - Gottfried Wolfram. Dwaj następni wykonawcy - mistrzowie gdańskiego cechu Gottfried Turau i Ernest Schacht doprowadzili do końca zamysł Schlütera i ocalili go przed zniszczeniem, kiedy król Fryderyk Wilhelm nakazał przerwać prace tuż przed ich ukończeniem.


Powrót do tradycji

Dwie wielkie wojny doszczętnie zniszczyły europejskie bursztynnictwo. W Gdańsku nie pozostał ani jeden warsztat. Tuż po wojnie wielu artystów podjęło próbę odrodzenia wielkich tradycji Gdańska. Był to jednak powrót do najdawniejszej funkcji bursztynu, jaką była ozdoba stroju. Dzisiaj gdańscy bursztynnicy i ich dzieła znani są na całym świecie. Tworzą zarówno w dawnym, wielkim stylu swoich znamienitych poprzedników, jak i hołdując awangardzie. I znów nic nie ogranicza ich rozmachu: już niedługo w gdańskim kościele św. Brygidy podziwiać będzie można w całej okazałości wspaniały bursztynowy ołtarz!

Gdańsk, związany z morzem i "bałtyckim złotem północy", od wieków kultywował tradycje sztuki bursztyniarskiej. Gdańscy bursztynnicy stworzyli własną szkołę obróbki bursztynu, a jakość ich wyrobów nie ma sobie równej w świecie. Bałtycki bursztyn zwany sukcynitem to pochodząca sprzed 40 milionów lat stwardniała żywica kopalna zawierająca stosunkowo dużą domieszkę kwasu bursztynowego, która decyduje o jego wyjątkowych, leczniczych właściwościach. Jako ważny ośrodek wydobycia i przerobu tego wyjątkowego surowca, zarówno dawniej jak i dziś słynący wspaniałymi dziełami sztuki z jantaru, Gdańsk jest liczącym się centrum naukowym zajmującym się tą tematyką, siedzibą Krajowej Izby Gospodarczej Bursztynu i Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników, gospodarzem największych na świecie targów bursztynu AMBERIF i AMBERMART oraz znanym punktem na historycznym i współczesnym szlaku bursztynowym. Już w drugiej połowie siedemnastego wieku zaczęły powstawać pierwsze gdańskie kolekcje bursztynu. Specjalizowano się zwłaszcza w gromadzeniu inkluzji. W uznaniu "bursztynowej sławy" Gdańska i mistrzostwa jego bursztynników jedną z odmian bursztynu nazwano od imienia miasta gedanit. Wiele historycznych i współczesnych szlaków bursztynowych wiedzie do Światowej Stolicy Bursztynu.

Warto odwiedzić Gdańsk, by przemierzyć bursztynowy szlak po mieście. Oto jego kolejne etapy:

Muzeum Bursztynu
Ponad 1000 eksponatów - od bryłek z inkluzjami sprzed 40 mln lat, przez bursztynowy las i bursztynową komnatę po współczesne projekty artystów. Mamy w Gdańsku jedną z największych kolekcji bursztynu na świecie. Od 24 lipca 2021 r. można ją oglądać na wystawie stałej Muzeum Bursztynu w nowej lokalizacji - w Wielkim Młynie w Gdańsku. To największy młyn średniowiecznej Europy, napędzany niegdyś wodami Kanału Raduni, wzniesiony przez Krzyżaków ok. 1350 roku, a przy tym jeden z największych obiektów zabytkowych naszego miasta. Powierzchnia wystawiennicza muzeum jest większa trzykrotnie w stosunku do wcześniejszej lokalizacji, czyli Zespołu Przedbramia (Katowni i Wieży Więziennej), osiągając niemal tysiąc metrów kwadratowych.

Muzeum Bursztynu - oddział Muzeum Gdańska, ul. Wielkie Młyny 18, tel. (+48 58) 573 31 28, muzeumgdansk.pl, godziny zwiedzania:

• poniedziałek: 10.00 - 18.00 (wstęp wolny)
• wtorek - nieczynne
• środa - sobota: 10.00 - 18.00

Muzeum Archeologiczne w Gdańsku przygotowało stałą wystawę "Z bursztynem przez tysiąclecia". Składa się ona z dwóch części: bursztyn w przyrodzie i bursztyn w kulturze. Zwiedzający mogą zapoznać się z pochodzeniem bursztynu, jego odmianami, obejrzeć zabytki bursztynowe oraz przedmioty związane z bursztyniarstwem począwszy od paleolitu poprzez starożytność, średniowiecze, aż po czasy współczesne. W muzeum można też uczestniczyć w pokazie dawnej obróbki bursztynu, zapoznać się mapą szlaków bursztynowych Starożytnej Europy.

Muzeum Archeologiczne - oddział Dom Przyrodników, ul. Mariacka 25/26, tel.(+48 58) 322 21 12, www.archeologia.pl, godziny zwiedzania:

• oddział muzeum jest zamknięty do odwołania z powodu remontu i zmiany ekspozycji

Muzeum Inkluzji w Bursztynie mieszczące się na Wydziale Biologii, Geografii i Oceanologii Uniwersytetu Gdańskiego, gdzie działa jedyna na świecie Katedra Bursztynu, prezentuje najdawniejsze ślady życia zatopione w bryłkach bursztynu w postaci inkluzji. Uczestnicy mają możliwość obejrzenia najpiękniejszych okazów inkluzji i wyrobów z bursztynu, pokazu slajdów, wysłuchania pogadanki na temat historii "bałtyckiego złota".

Muzeum Inkluzji w Bursztynie, Wydział Biologii Uniwersytetu Gdańskiego, ul. Wita Stwosza 59, hol główny - skrzydło A, tel.(+48 58) 523 61 87, www.muzeum.gda.pl, wystawa czynna codziennie od 8.00 do 18.00 (wstęp bezpłatny)

Kościół św. Brygidy pochodzący z przełomu XIV i XV w. wszedł do historii w sierpniu 1980 r. podczas strajków robotniczych. Surowe wnętrza świątyni wzbogaci w przyszłości wyjątkowe dzieło sztuki: monumentalny bursztynowy ołtarz. Ołtarz o wysokości 11 m i szerokości 6 m będzie miał formę tryptyku z obrazem Matki Boskiej Świata Pracy w centralnej części. Obraz ten jest reprodukcją obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Upamiętniać ma 28 robotników, którzy zginęli w grudniu 1970 r. Przyozdobiony będzie w sukienkę z mlecznobiałego bursztynu i korony z jasnożółtych bursztynów. Sam ołtarz będzie tworzył kształt lilii nawiązujący do kształtu gotyckiej lilii heraldycznej. Na nastawie ołtarza umieszczone będą sceny z życia gdańszczan, a centralne miejsce zajmie złocone tabernakulum w kształcie kuli. Obecnie podziwiać można w kościele fragmenty tworzonego ołtarza oraz wspaniałą bursztynową monstrancję.

Kościół św. Brygidy, ul. Profesorska 17, tel. (+48 58) 721 171 133, www.brygida.gdansk.pl, godziny zwiedzania:

• poniedziałek - sobota: 10.00 - 18.30
• niedziela: 13.30 - 18:30

Pracownie i galerie bursztynu

Gdańsk słynie z wielu renomowanych warsztatów bursztyniarskich usytuowanych
w większości w pięknych kamieniczkach na gdańskiej starówce. W niektórych turyści mają okazję przyjrzeć się procesowi obróbki kamienia i powstawania biżuterii bursztynowej. Zachęcamy do odwiedzenia licznych ekskluzywnych galerii i małych sklepów jubilerskich oferujących wyroby z bursztynu: piękną biżuterię, eleganckie bibeloty, lampy, których witrażowe abażury mienią się wszystkimi barwami jantaru, małe souveniry, które stanowić będą miły upominek lub pamiątkę z bursztynowego Gdańska.


Letni Festiwal Bursztynu podczas Jarmarku św. Dominika

Wśród wielu imprez kulturalnych i plenerowych tradycyjnego sierpniowego jarmarku organizowanego zgodnie ze średniowieczną tradycją jest też dzień, którego głównym bohaterem jest gdański skarb - bursztyn. Wystawy, atrakcyjne konkursy, własnoręczne wykonywanie biżuterii bursztynowej według indywidualnych pomysłów, prezentacje, pokazy mody "bursztynowej" i obróbki "dobrego kamienia" oraz kramy gdańskich bursztynników to doskonała okazja do zabawy i zakupu pięknej pamiątki z bałtyckiego złota. Tradycją już stały się happeningi, podczas których powstają dzieła wzbogacające później zbiory Muzeum Bursztynu. Takimi nietypowymi eksponatami są dwa najdłuższe na świecie naszyjniki, guzik o średnicy 31 cm i wadze 1,5 kg, ułożony z jasno-żółtych i prześwitujących kształtek naturalnego bursztynu i bursztynowa bransoleta składająca się z 210 okienek, które swoimi kompozycjami z bursztynu i drutu wypełniali goście Dnia Bursztynu 2003 r.

Jarmark św. Dominika - trzy pierwsze tygodnie sierpnia - ulice i place gdańskiej starówki - termin i program kolejnego jarmarku w kalendarzu imprez: www.gdansk.pl


Bursztynowe targi

Każdego, kto zamierza zawitać do Gdańska wiosną namawiamy, by odwiedzić pawilony targowe podczas corocznej wielkiej imprezy poświęconej bursztynowi. Już od dziesięciu lat Międzynarodowe Targi Gdańskie organizują Międzynarodowe Targi Bursztynu, Biżuterii i Kamieni Jubilerskich AMBERIF. To największa na świecie impreza targowo-wystawiennicza poświęcona klejnotowi Bałtyku. Targom towarzyszą: Galeria Projektantów, Galeria Jubilerska, Galeria Paleontologiczna i seminaria naukowe oraz międzynarodowy konkurs na projekt biżuterii z bursztynem Elektronos? 2004 i Wzorniczy Konkurs Jubilerski Mercurius Gedanensis m.in. w kategorii na Komplet Biżuterii z Bursztynem. Wielkim osiągnięciem dziesięciu edycji AMBERIF jest wprowadzenie bursztynu na artystyczne i wzornicze salony świata. O zawrót głowy przyprawić mogą prezentowane na targach cuda wyczarowane z jantarowego złota w dawnym i awangardowym stylu. Naszyjnik z nie szlifowanych kamieni na zgrzebnym szarym sznurku, wielki, mieniący się bursztyn misternie oprawiony w srebro i zawieszony na jedwabnej chuście lub eleganckiej szyfonowej wstążce, skórzany wisior lub damska torebka zdobione pięknym złocistym kamieniem, zaskakujące efekty łączenia bursztynu z innymi minerałami: turkusami, perłami, koralami, przeplatanymi kostkami czy krążkami srebra - długo można wymieniać. Zapraszamy na tę bursztynową "ucztę".

Międzynarodowe Targi Bursztynu, Biżuterii i Kamieni Jubilerskich AMBERIF:

• Centrum Wystawienniczo-Kongresowe AMBEREXPO, ul. Żaglowa 11, tel. (+48 58) 554 92 00, amberexpo.pl
• termin i program kolejnej imprezy: amberif.pl

Opuszczających Gdańsk turystów bursztynowy szlak powiedzie do pobliskich: Elbląga, Malborka i Jantara, gdzie przygody z jantarem ciąg dalszy...

• Muzeum Miejskie w Elblągu - ekspozycja "Bursztyn w Średniowieczu" - wykopaliska osady Truso - IX w.
• Zamek Krzyżacki w Malborku - wystawa "Dzieje Bursztynu" i największa w Polsce kolekcja arcydzieł sztuki bursztyniarskiej.
• Mistrzostwa Świata w Poławianiu Bursztynu w Jantarze - doroczna letnia impreza plenerowa (www.prot.gda.pl; www.stegna.ug.gov.pl)

Zdjęcia: z archiwum Wydziału Promocji Miasta

Wydawca dziękuje: