Informacje ogólne
Ścieżka przede wszystkim została poprowadzona przez teren rezerwatu przyrody "Ptasi Raj". Długość całej ścieżki wynosi około 6 km, a jej przejście może trwać od 3 do 5 godz.
Początek trasy i tablica informacyjna o ścieżce znajdują się przy wejściu do rezerwatu, oddalonym o 400 m od przystanku końcowego autobusu nr 186. Tu też zlokalizowany jest mały parking. Dla osób zmotoryzowanych przewidziano możliwość nieco wcześniejszego zejścia ze ścieżki, aby mogli powrócić do pozostawionych na parkingu pojazdów. Wzdłuż ścieżki ustawiono 10 tablic informacyjnych omawiających najważniejsze elementy flory i fauny tego terenu, wyznaczających jednocześnie punkty przystankowe.
Ścieżkę można odwiedzać przez cały rok, ale najlepszym terminem do odbycia wycieczki jest okres od kwietnia do października. Szczególnie wiosną i jesienią, podczas przelotów ptaków łatwo można zaobserwować wiele gatunków ptaków. Warto zabrać ze sobą lornetkę, która ułatwi nam prowadzenie obserwacji. Trasa miejscami okresowo podmokła.
- Przybrzeżny pas olesowy
Ciągnie się wzdłuż naszej drogi - granicy rezerwatu. W drzewostanie dominuje olsza czarna, której czasami towarzyszą: brzoza brodawkowata, kruszyna pospolita. Bogate jest runo z charakterystycznymi dla olsu gatunkami: narecznicą błotną, karbieńcem pospolitym, psianką słodkogórz.
Jest to nietypowy oles, gdyż nie posiada struktury kępkowo-dolinkowej, co zostało spowodowane przez melioracyjną działalność człowieka.
Zimą wśród drzew olszowych można zauważyć stada czyży - ptaków wielkości wróbla, których głównym pożywieniem są nasiona tych drzew.
- Szuwary trzcinowe
Na terenie rezerwatu szuwary trzcinowe zajmują największą powierzchnię. Zbiorowisko to buduje niewielka liczba gatunków. Panuje w nim trzcina pospolita, która jest silnie zwarta i osiąga 1,5 - 3 m wysokości. Inne gatunki roślin występują na ogół nielicznie, na przykład turzyce.
Widoczny przed nami szuwar trzcinowy opanował tereny łąkowe, na których zaprzestano wypasu. Trzcina jest rośliną wyjątkowo ekspansywną, bardzo łatwo rozprzstrzenia się na drodze wegetatywnej za pomocą szybko rozrastających się kłączy. Może w krótkim czasie opanowywać różne zbiorowiska i powodować ich zanik. Awifauna trzcinowisk nie jest zbyt liczna. Dominują tu drobne ptaki wróblowate, takie jak trzcinniczek, potrzos, wąsatka. Jesienią w trzcinowiskach nocują pliszki, jaskółki, szpaki. W rezerwacie Ptasi Raj w latach 70. istniało duże noclegowisko szpaków na północnym bagnistym brzegu jeziora dochodzące do 50 tysięcy ptaków. Obecnie szuwary te już nie istnieją i ilość ptaków nocujących znacznie zmalała.
Zwarte łany wysokiej trzciny praktycznie uniemożliwiają obserwację większości z tych ptaków, jednakże wiosną łatwo można je usłyszeć i rozpoznać po głosie.
Idąc dalej, zwróćmy uwagę na paprotkę zwyczajną - roślinę leczniczą, podlegającą częściowej ochronie, rosnącą po prawej stronie naszej ścieżki. Nie jest to jednak naturalne stanowisko występowania tej rośliny.
- Jezioro Karaś
Znajdujemy się na skraju zanikającego, bardzo zeutrofizowanego jeziora, które swoją nazwę zawdzięcza jednemu z występujących tutaj gatunków ryb. Jeszcze na początku XX w. posiadało ono połączenie z jez. Ptasi Raj, obecnie jest coraz bardziej opanowywane przez szuwary trzcinowe.
Planowana jest tutaj budowa ambony obserwacyjnej, dzięki której "z ukrycia" będziemy mieli większą możliwość obserwowania ptaków.
Tafla jeziora Karaś ożywia się głównie w porze wiosenno-jesiennej podczas wędrówek ptaków. Możemy wówczas zaobserwować stada kaczek. Latem natomiast przebywają tu: krzyżówka, łyska, cyraneczka.
Powracamy na naszą trasę.
- Drągowiny sosnowe
Obserwowany przez nas las to drągowiny sosnowe - drzewostan w wieku 20 - 40 lat silnie przyrastający na grubość. Ciągnie się wzdłuż północnego brzegu jez. Karaś oraz przy północno-wschodnim krańcu jez. Ptasi Raj. Nasadzenia sosny dokonano tutaj ponad 25 lat temu. Runo tego drzewostanu jest bardzo ubogie, ze względu na duże zwarcie drzew. Składają się na nie: śmiałek pogięty, turzyca piaskowa, szczotlicha siwa. Nasiona sosny są ważnym składnikiem pożywienia dla wiewiórek i dzięciołów. Niekiedy wśród dorosłych drzewostanów możemy spotkać sterty wydziobanych szyszek leżących pod drzewem świadczących o istnieniu "kuźni", czyli szczeliny w pniu drzewa, w którą dzięcioł wciska szyszkę, następnie wydziobuje nasiona, a wyjedzoną rozdziobaną szyszkę wyrzuca na ziemię.
Pokonując dalszą trasę możemy zauważyć ślady buchtowania dzików, o czym świadczy naruszona ściółka leśna. Z innych ssaków możemy spotkać: sarnę, lisa, jenota i zająca.
- Panorama jeziora Ptasi Raj
Znajdujemy się na miejscu budowy wieży widokowo-obserwacyjnej, z której będziemy mogli podziwiać widoki na jezioro Ptasi Raj i otaczające je tereny. Jest to płytkie jezioro przybrzeżne o średniej głębokości 1,2 m i powierzchni 61 ha. Nazwa jeziora została przyjęta od ilości ptaków jakie zatrzymują się tutaj podczas swoich wędrówek. W rejonie Zatoki Gdańskiej krzyżują się szlaki wędrowne ptaków, biegnące do Europy Zachodniej, Afryki i nad Morze Czarne.
Ptaki wędrowne nie są w stanie pokonać całego dystansu dzielącego tereny lęgowe od zimowisk bez odpoczynku. Muszą one co jakiś czas przerwać wędrówkę, aby uzupełnić zapasy energetyczne pozwalające kontynuować dalszy lot. Jeśli na trasie swego przelotu nie znajdą bogatych żerowisk takich jak to jezioro i jego otoczenie, to mogą nie dotrzeć do celu swej podróży.
Z wieży w zależności od pory roku będziemy mogli zaobserwować różne gatunki ptaków wodnych: krzyżówkę, świstuna, czernicę, gągoła, łyskę, perkoza dwuczubego, czaplę, kormorana, łabędzia niemego i krzykliwego.
- Nasadzenia olszy
Otaczający nas las olsowy powstał w wyniku działalności człowieka. Został on zasadzony ponad 25 lat temu. Dokonano wówczas głębokiej orki tworząc rowy biegnące równolegle do siebie w odległości 2 m i głębokości ok. 1 m. Mimo upływu lat rowy te nadal są dość głębokie i wilgotne. Nasadzenia te nie przyniosły jednak oczekiwanego sukcesu, o czym świadczy słaba kondycja drzew, które mimo młodego wieku są osłabione i powoli umierają. Głównym składnikiem drzewostanu w tym zbiorowisku jest olsza czarna, z którą zapoznaliśmy się przy punkcie pierwszym. W warstwie krzewów czasami możemy także spotkać głóg jednoszyjkowy.
- Bór mieszany
W bardziej suchych miejscach spotykamy takie gatunki drzew jak: sosna, świerk, brzoza brodawkowata. W trawiastym runie wśród śmiałka darniowego, kłosówki napotykamy różne gatunki grzybów głównie porą jesienną. Grzyby te nie tylko stanowią element dekoracyjny runa, ale są także ważnym składnikiem pokarmowym dla wielu gatunków owadów, a także samych drzew, z którymi żyją w symbiozie.
- Nietoperze
Stoimy przed nietypową, nieco płaską skrzynką zawieszoną na olszy czarnej. Tego typu budki przeznaczone są dla nietoperzy. Zastępują im one naturalne dziuple, których tutaj jest niewiele, ze względu na małą ilość starych drzew.
Spośród 21 krajowych gatunków nietoperzy najliczniej na tym terenie występują karliki i nocki.
- Wydmy
Przed nami wyłania się podwójny pas wydmowy o wysokości 2 - 3 m zbudowany z piasków eolicznych, tj. naniesionych przez wiatr. Pierwszy wał wydmowy od strony lądu jest ustabilizowany dzięki nasadzeniom sosny zwyczajnej. Natomiast na drugim wale - graniczącym z plażą, procesy wydmotwórcze zachodzą dość intensywnie. W miejscach pozbawionych roślinności, spowodowanych sztormowymi przelewami i penetracją turystów dochodzi do deflacji, czyli wywiewania piasku i akumulacji w innym miejscu. Dla większości roślin panują tu zbyt surowe warunki: podłoże ubogie w składniki pokarmowe, zasypywanie piaskiem, częste przesychanie piasku. Tak trudne warunki życia znoszą tylko nieliczne rośliny. Należą do nich: wydmuchrzyca piaskowa, piaskownica zwyczajna, mikołajek nadmorski.
- Plaża
Pas plaży biegnący wzdłuż Zatoki Gdańskiej jest piaszczysty. Na granicy zasięgu fal możemy zauważyć "kidzinę" - są to różne szczątki organiczne głównie martwe i żywe fragmenty roślin wyrzucane przez morze. Plaża obfituje także w muszle małży: sercówki, piaskołaza, omółka. Na granicy przyboju możemy dostrzec zmieraczki oraz kiełże - drobne brązowo ubarwione skorupiaki.
Plaża i przyległa strefa płytkiej wody była jeszcze w latach 80. miejscem gniazdowania i żerowania rzadkich gatunków ptaków siewkowych m. in. sieweczki obrożnej, ostrygojada, rybitwy białoczelnej. Obecnie w wyniku wzmożonej penetracji terenu ptaki te należą już do rzadkości. Natomiast do ptaków licznie występujących na plaży należą mewy. Ptaki z tej grupy bardzo szybko przystosowują się do zmian środowiska. Możemy je spotkać w wielogatunkowych stadach w portach, przystaniach rybackich. Do najczęściej spotykanych należą: mewa srebrzysta, pospolita, śmieszka.
Trasa nasza powoli dobiega końca, opuszczamy plażę i udajemy się drogą, biegnącą przez teren dawnej jednostki wojskowej do parkingu, na którym możemy odpocząć po długiej wędrówce. Idąc dalej drogą asfaltową w kierunku południowym po 10 min. dojdziemy do przystanku autobusu nr 186.
W Górkach Wschodnich mieści się Stacja Ornitologiczna Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk, w której grupy zorganizowane mogą wysłuchać prelekcji o ptakach po uprzednim zgłoszeniu telefonicznym.
Dojazd autobusem nr 186 sprzed Dworca PKP w Gdańsku do końcowego przystanku w Górkach Wschodnich.
Stacja Ornitologiczna Muzeum i Instytutu Zoologii PAN
ul. Nadwiślańska 108
80-680 Gdańsk 40
tel.: +48 (58) 308 07 59
fax: +48 (58) 308 09 82
Zdjęcia: E. Kowalik, J. Gromadzka
Opracowanie: E. Kowalik
Konsultacje: M. Wieloch, P. Chylarecki
