• Start
  • Wiadomości
  • Jak w Gdańsku upamiętniano marszałka Józefa Piłsudskiego?

Jak w Gdańsku upamiętniano marszałka Józefa Piłsudskiego?

12 maja 1935 r. zmarł Józef Piłsudski, jedna z najważniejszych postaci w historii XX wieku i jeden z tzw. Ojców Niepodległości. - Od wielu już lat słusznie krytycznie (co nie znaczy, że jednoznacznie negatywnie) podchodzi się do oceny Piłsudskiego, szczególnie jego roli od 1926 r. Zostawiając na boku kontrowersje wokół Marszałka potraktujmy kolejną rocznicę jego śmierci jako pretekst by prześledzić, jak w przeszłości upamiętniano w Gdańsku tą ważną postać, i jak to dzieje się obecnie - pisze gdański historyk Jan Daniluk.
12.05.2023
Więcej artykułów poświęconych Gdańskowi znajdziesz na stronie głównej gdansk.pl
Twarz mężczyzny (z profilu) z sumiastym wąsem w pociągu na tle okna
Józef Piłsudski - żołnierz, polityk, mąż stanu, od 11 listopada 1918 roku naczelny wódz Armii Polskiej, w latach 1918-1922 Naczelnik Państwa, pierwszy marszałek Polski (1920), dwukrotny premier Polski (1926-1928 i 1930)
fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W międzywojennym Gdańsku pamięć o Piłsudskim była żywa, o co dbały urzędy polskie w Wolnym Mieście, a od 1933 r. w szczególności prorządowy Związek Polaków. Obchodzono uroczyście jego imieniny i urodziny, a po 1935 r. – także rocznice jego śmierci. Przed 1939 r. w Gdańsku pojawiły się dwie tablice honorujące marszałka. Pierwsza zawisła już w 1931 r. Została uroczyście odsłonięta 30 marca we wnętrzach gmachu Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych (DOKP) przy Am Olivaer Tor 2-4 (ul. Dyrekcyjnej). Tablica została ufundowana przez samych pracowników kolei polskich.

Żałoba w Gdańsku

Wiadomość o zgodnie Piłsudskiego podało Radio Polskie przed 1 w nocy, 13 maja. Już rankiem tego dnia część Polaków mieszkających w Wolnym Mieście wywiesiło samorzutnie biało-czerwone flagi z czarnym kirem. Przy polskich budynkach rządowych w Gdańsku wciągnięto flagi do połowy masztów. Podobny krok zarządziły władze gdańskie, solidaryzując się z Polską: na budynkach senackich wciągnięto flagi żałobne. Był to okres względnie poprawnych, formalnych stosunków dyplomatycznych między Niemcami a Warszawą, co rzutowało także na stosunki na linii Polska-Gdańsk. Oficjalne kondolencje Kazimierzowi Papée, Komisarzowi Generalnemu RP (KGRP), złożył Arthur Greiser, prezydent Senatu Wolnego Miasta. W samo południe 13 maja w siedzibie KGRP wyłożono księgę kondolencyjną, do której można było wpisywać się przez kolejne cztery dni. Szereg osobnych uroczystości żałobnych odbyło się w polskich szkołach oraz w polonijnych organizacjach. Znamienne, że ówczesna, polska prasa podkreślała, że w żałobę zaangażowały się czynnie także organizacje Żydów polskich w Wolnym Mieście.

 

Twarz leżącego (zmarłego) mężczyzny z sumiastym wąsem
Józef Piłsudski wiosną 1935 roku przyleciał do Warszawy samolotem, od kilku miesięcy chorował. Stwierdzono chorobę nowotworową w zaawansowanym stanie, Marszałkowi pozostało kilka tygodni życia. 11 maja doznał krwotoku żołądkowego, dzień później zmarł o godzinie 20.45
fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Nowy patron

Aby upamiętnić marszałka wkrótce największą szkołę polską przemianowano na Gimnazjum Polskie im. Józefa Piłsudskiego Macierzy Szkolnej. Nowego patrona zyskała także jedna z siedzib prorządowego Związku Polaków. Świetlica Związku Polaków im. Marszałka Józefa Piłsudskiego mieściła się w polskim Domu Akademickim na Heeresanger (al. Legionów). Śmierć Piłsudskiego jeszcze długo rezonowała w społeczeństwie polskim. Dość powiedzieć, że w czerwcu 1936 r. utworzono Gdański Komitet Uczczenia Pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego, którego głównym celem była zbiórka pieniędzy, by dać świadectwo „żywego pomnika”. Jak się wydaje, nie chodziło o budowę konkretnego monumentu czy inną inwestycję, ile o zaktywizowanie polskiego społeczeństwa – dla którego zdecydowanej większości spoiwem była pamięć o Piłsudskim.

Nowa (druga) tablica pamięci Piłsudskiego

Tak się składa, że niecały miesiąc po śmierci marszałka, od 1 do 3 czerwca w Gdańsku obradował VI Walny Zjazd Ligi Morskiej i Kolonialnej. Już wcześniej zaplanowano umieszczenie pamiątkowej tablicy na gmachu KGRP, wskazując na 15 lat powrotu Polski nad morze, ale teraz postanowiono zmienić nieznacznie jej treść, by uhonorować także i zmarłego Piłsudskiego, przypomnijmy, m. in. twórcy Polskiej Marynarki Wojennej. Tablica została odsłonięta 1 czerwca 1935 r. Przetrwała nieco ponad cztery lata, została zlikwidowana – podobnie, jak ta z gmachu DOKP – po wybuchu II wojny światowej.

Garść ziemi z Westerplatte

W lipcu 1937 r. ukończono w Krakowie sypanie Kopca Marszałka Józefa Piłsudskiego. Pierwotnie inicjatywa zakładała utworzenie Kopca Niepodległości, ale w 1935 r. postanowiono uhonorować w ten sposób zmarłego twórcę Legionów. Symbolicznie do budowy kopca użyto także ziem ze wszystkich pól bitewnych, w których brali udział Polacy w latach I wojny światowej. Wymownym gestem była także skromna uroczystość, która miała miejsce pod koniec lipca 1935 r. W asyście przedstawicieli najważniejszych instytucji polskich i polonijnych organizacji w Wolnym Mieście pobrano ziemię z polskiego Westerplatte i przetransportowano ją do Krakowa, by dołożyć ją do wzniesienia Kopca Marszałka Józefa Piłsudskiego.

 

Pomnik Józefa Piłsudskiego
Pomnik Józefa Piłsudskiego w Gdańsku został uroczyście odsłonięty 11 listopada 2006 roku. Figura odlana w brązie umieszczona jest na postumencie z rudego granitu z napisem kutym, wypukłym o treści: MARSZAŁEK POLSKI JÓZEF PIŁSUDSKI 1867-1935. Wysokość samej figury ma 4 metry, wysokość całego pomnika - 510 cm
fot. Piotr Wittman / www.gdansk.pl

Brak alei Piłsudskiego

Wśród dziesięciu największych miast w Polsce jedynie w Gdańsku i Bydgoszczy marszałek Józef Piłsudski nie patronuje ważnemu, dużemu placowi lub drodze w centralnej części miasta. W mieście nad Brdą twórca Legionów ma jednak aleję, która jest jedną z kluczowych arterii komunikacyjnych Fordonu. Tymczasem w Gdańsku Piłsudski jest patronem niewielkiego placu położonego wprawdzie przy al. Grunwaldzkiej, ale do którego nie jest przypisany żaden adres serwisowy. Idę o zakład, że choć mieszkańcy znają stojący na placu, charakterystyczny pomnik Piłsudskiego (o nim samym dalej), o tyle nie wszyscy kojarzą, że dawny Naczelnik patronuje też i przestrzeni wokół monumentu.

Wiatr zmian

Plac został nazwany na część Piłsudskiego w grudniu 1988 r. Obok nadania (w kwietniu tego samego roku) parkowi na Zaspie imienia Jana Pawła II, była to jedna z dwóch decyzji w systemie nazewnictwa miejskiego, które z perspektywy czasu można potraktować jako „jaskółki” całej fali zmian w hodonimi (zbiorze nazw ulic) Gdańska. Co do zasady dokonała się ona w ramach tzw. dekomunizacji w latach 1989-1993, kiedy nazwy komunistyczne (lub kojarzone z nimi) zastąpiono nowymi. Najszybciej z nich zniknęła (całkowicie zasłużenie) ul. Feliksa Dzierżyńskiego, zastąpiona al. Legionów. Na marginesie – znamienne, że Dzierżyński jako patron znikał co do zasady jako pierwszy praktycznie we wszystkich, dużych miastach Polski na przełomie lat 80. i 90.

Pięciometrowy pomnik Marszałka

Wspomniany pomnik Piłsudskiego odsłonięty został uroczyście w Gdańsku 11 listopada 2006 r. Na stałe wrósł w krajobraz miasta. Mało kto dziś jednak pamięta, że odważna koncepcja autora projektu, gdańskiego rzeźbiarza Tomasza Radziewicza, pierwotnie wzbudziła kontrowersje i protesty w środowisku kombatantów. Nie spodobała się wizja przedstawienia marszałka jako pochylonego, ewidentnie starszego mężczyznę, kroczącego, w rozchylonym płaszczu. Wizja Radziewicza obroniła się w pełni. Pomnik jest intrygujący, przedstawia po prostu człowieka, a nie herosa. Co w żadnym wypadku nie ujmuje postaci, a jedynie czyni pomnik wyjątkowym.

 

Tablica z napisami na murze budynku
Areszt śledczy w Gdańsku znajduje się przy ul. Kurkowej. Na jego murze (od ul. 3 Maja - widok na zdjęciu) od 2009 roku wisi tablica poświęcona pamięci Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego, którzy byli więzieni w areszcie dniach 23-29 lipca 1917 roku
fot. Grzegorz Mehring / www.gdansk.pl

Tablica na Areszcie Śledczym

O ile pomnikami Piłsudskiego może pochwalić się poza Gdańskiem jeszcze niejedna miejscowość, to mamy w mieście nad Motławą pewną wyjątkową jednak pamiątkę. A nawet dwie. Obie przy ul. 3 Maja. Od 2009 r. na zewnętrznej stronie muru Aresztu Śledczego przy tej ulicy wisi tablica upamiętniająca pobyt Piłsudskiego…w więzieniu. Dlaczego właśnie tam? W 1917 r., po tzw. kryzysie przysięgowym, we wnętrzach tego zakładu Piłsudski (wówczas w stopniu brygadiera) wraz ze swoim zastępcą, płk. Kazimierzem Sosnkowskim, był przetrzymywany przez tydzień. Do Gdańska przywieziony został pociągiem w nocy z 22 na 23 lipca 1917 r. Obaj oficerowie przebywali w gdańskim więzieniu do 29 lipca. Następnie zostali przerzuceni do innych miejsc. Piłsudski przebywał w Magdeburgu, a Sosnkowski w Wesel. Do dziś zachowała się cela Piłsudskiego. Urządzono w niej coś na kształt izby pamięci. Z oczywistych względu jednak nie jest ogólnodostępna.

Józef Piłsudski w więzieniu przy Schiesstange

Tablica pamiątkowa z napisami na ścianie budynki. Obok twarz marynarza na warcie
1 czerwca 2010 roku odsłonięto dwie tablice pamiątkowe na gmachu Komendy Miejskiej Policji w Gdańsku przy ul. Nowe Ogrody 27
fot. Stanislaw Bednarz / KFP

Tablica na Komendzie Miejskiej Policji

Blisko Aresztu Śledczego 1 czerwca 2010 r. odsłonięto przy wejściu do Komendy Miejskiej Policji na Nowych Ogrodach dwie tablice. Wiszą do dziś. Jedna przypomina o fakcie, że w budynku tym przed 1939 r. znajdował się KGRP. Druga tablica, wisząca obok, jest wierną replikę przedwojennej, wspomnianej tablicy pamiątkowej Piłsudskiego, odsłoniętej w 1935 r.

 

TV

Otwarcie Biblioteki na Stogach. Zobacz wnętrza