Przyjętą liczbą jest 93 – według wyliczeń tyle cmentarzy powstało w obecnych granicach administracyjnych Gdańska do 1945 r. Do wojny przetrwało 67, a po niej większość została zapuszczona i w końcu lat 60. XX wieku zlikwidowano je na podstawie decyzji administracyjnych. Wiele z tych miejsc zagospodarowano na tereny zieleni ogólnodostępnej.
Cmentarz cmentarzy
W celu uczczenia pamięci o zniszczonych, zamkniętych i zlikwidowanych gdańskich cmentarzach oraz o zmarłych tam pochowanych, wybudowano wyjątkowy obiekt – Cmentarz Nieistniejących Cmentarzy. Inicjatywa stworzenia go wyszła w 1997 r. ze strony Kaliny Zabuskiej – ówczesnej kustosz działu Sztuki Dawnej Muzeum Narodowego w Gdańsku, a podjęta została przez osoby działające w Społecznym Komitecie Budowy Pomnika Nieistniejących Cmentarzy i władze Miasta Gdańska.
24 maja 2002 r. u podnóża Góry Gradowej, od strony ul. 3 Maja, na terenie pocmentarnym dawnego Cmentarza p.w. Bożego Ciała, otwarto symboliczny obiekt łączący w formie pomnikowej elementy cmentarza i lapidarium.
Na stronie Poznaj cmentarze, których w Gdańsku już nie ma czytamy:
Cmentarz Nieistniejących Cmentarzy oprócz funkcji upamiętniającej wszystkich zmarłych gdańszczan, również tych, których miejsce pochówku nie jest znane lub uległo zapomnieniu, pełni również funkcję miejsca zbliżenia dawnych i obecnych mieszkańców Gdańska. Każdego roku w Dniu Zadusznym odbywają się tu ekumeniczne uroczystości religijne z udziałem duchownych różnych wyznań religijnych, władz miejskich i zainteresowanych mieszkańców Gdańska.
W latach 2006–2008 dodatkowo na terenach 15 zlikwidowanych cmentarzy gdańskich, które dziś są zwykle obiektami parkowymi, ustawiono tablice przypominające o historii tych miejsc. My poniżej przypomnimy kilka dawnych cmentarzy, które znajdują się na obszarze rewitalizacji.
Nowy Port. Cmentarz ewangelicki, Nowy Port ul. Władysława IV
Założony został pod koniec XVII wieku na potrzeby załogi Twierdzy Wisłoujście. Później został powiększony o część zachodnią i od 1855 roku był to cmentarz wyłącznie ewangelicki. W tym czasie katolicy zyskali swój cmentarz przy ulicy Wolności 8, który funkcjonował tylko do 1886 roku, ponieważ stanowił przeszkodę dla rozwoju Nowego Portu w kierunku południowym. Wówczas otwarto cmentarz katolicki przy południowym krańcu obecnej ulicy ks. M. Góreckiego. Teren po dotychczasowym cmentarzu uporządkowano, a powstały w 1929 roku w tym miejscu niewielki park mieszkańcy nazywali „kościanym”. Trzydzieści lat później powstał tutaj budynek restauracji i klub nocny Wiking. W 1947 roku zlikwidowano cmentarz ewangelicki, natomiast w 1960 roku utworzono na jego miejscu ogród jordanowski dla dzieci.
Biskupia Górka. Neue Kirch Hoff, Neuer Kirchhof, St. Johannis Kirchhof
Cmentarz ewangelicki założony w I poł. XVII wieku u podnóża Biskupiej Górki (Neuer Kirchof), na powierzchni 0,4 hektara. Początkowo stanowił część nekropolii założonej po zarazie w 1634 roku, która należała później do ewangelickiego kościoła Zbawiciela na Zaroślaku.
W XIX wieku cmentarz podzielono i jego część południowa służyła menonitom, a północna kościołowi Zbawiciela (Neuer Kirchof). Natomiast z planów z II poł. XIX wieku wynika, że część południowa służyła kościołowi Zbawiciela (St. Salvator Kirchhof), a północna kościołowi Św. Jana (St Johannis) do czasu wybuchu II wojny światowej. Cmentarze zamknięto w 1946 roku, a później zlikwidowano. Na ich miejscu powstała szkoła i boisko szkolne.
Krótka uliczka Salwator, odchodząca od ul. Biskupiej, swą nazwę wzięła od tego, że prowadziła do nieistniejącego już cmentarza Zbawiciela. Za pięknie wyremontowanym budynkiem Salwator 7 stoi mały domek grabarza.
Chełm. Nueur Kath. Kirchhof, Kath Friedhof, Nowy Stolzenberg
Cmentarz katolicki założony prawdopodobnie w II połowie XVIII wieku. Pierwotnie związany był z cmentarzem na Chełmie przy klasztorze OO. Reformatorów (Alter Kath. Kirchof). Po powiększeniu na początku XX w. zajmował obszar 2,1 hektara i czynny był do wybuchu II wojny światowej. W 1946 roku cmentarz zamknięto, a w 1966 zmieniono na park, natomiast na zachodniej części jego działki powstały budynki mieszkaniowe.
Orunia. Cmentarz ewangelicki pw. Świętego Jerzego
Pamiątkowa tablica pomiędzy peronem kolejowym a Gościnną przypomina o istnieniu w tym miejscu cmentarza parafialnego. Nekropolię św. Jerzego założono w połowie XVI wieku. Później powiększono ją o część za torami kolejowymi. Cmentarz działał do połowy lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Został tu pochowany dziadek Artura Schopenhauera – Andreas Schopenhauer. Ostatnie pochówki miały miejsce jeszcze podczas II wojny światowej. Większość nagrobków została zniszczona. Niektóre do lat 90. służyły za płyty chodnikowe i obramowania piaskownic. Po cmentarzu została podmurówka, stare aleje lipowe, płyta nagrobna w oruńskim lapidarium oraz domek grabarza – wciśnięty między bloki dom z adresem Przyjemna 7.
Dziś w Gdańsku funkcjonuje 15 cmentarzy (9 komunalnych i 6 wojennych). Więcej – zarówno o dawnych nekropoliach, jak i współczesnych – można przeczytać na stronie Cmentarze w Gdańsku.
Informacje opracowano na podstawie:
- publikacji J. Labenz „Założenia cmentarne w granicach administracyjnych Miasta Gdańska”,
- przewodników wydanych przez BRG we współpracy z Instytutem Kultury Miejskiej, które można pobrać tutaj: Informacje dodatkowe - Biuro Rozwoju Gdańska
